Khuê Trần -- Lili Elbe đã đánh đổ quan niệm truyền thống và vượt qua những giới hạn của y học thời đó để trở thành chính mình, là người đi tiên phong cho việc phẫu thuật chuyển đổi giới tính. Nhưng cô đã được gì và phải đánh đổi những gì?
Einar Wegener sẽ kết thúc đời mình khi mùa xuân đến. Anh đã chọn thời điểm: ngày 1/5/1930, sau suốt một năm sống trong nỗi thống khổ. Căn nguyên nỗi đau khổ của anh khá dễ hiểu: anh chắc chắn bản thân mình là phụ nữ nhưng bị sinh ra nhầm cơ thể; hoặc nguồn cơn có thể phức tạp hơn: đôi khi Wegener – người có cuộc đời được miêu tả trong phim Cô Gái Đan Mạch (Danish Girl) do diễn viên người Anh từng đoạt giải Oscar Eddie Redmayne thủ vai - cảm thấy mình là hai người trong cùng một cơ thể, và mỗi bên đều tranh đấu để giành thế thắng về mình.
Một bên là họa sĩ vẽ tranh phong cảnh người Đan Mạch, một người đàn ông cứng cỏi, như anh đã tự mô tả về mình là “người có thể chống chọi mọi cơn bão.” Anh kết hôn với một phụ nữ xứng lứa vừa đôi cả về nội lực lẫn tài năng, hoặc thậm chí có phần vượt trội hơn chính bản thân anh: Gerda Wegener. Nàng là một họa sĩ có tiếng tăm theo đuổi trường phái Art Deco chuyên vẽ chân dung phụ nữ ăn vận hợp thời cho các tạp chí như Vogue và La Vie Parisienne.
Phần con người còn lại chẳng hề có chung phẩm chất tương tự nào nêu trên. Như chính Lili Elbe bộc bạch trong những lá thư và ghi chú trong quyền hồi ký của mình: “là một phụ nữ nhẹ dạ, phù phiếm và cực kỳ nông cạn”, mau nước mắt và chẳng thể ăn nói ra hồn khi đứng trước những người đàn ông mạnh mẽ. Nhưng bất chấp những yếu mềm đầy nữ tính ấy, vào tháng 2/1930, cô đã trở nên quá lấn át đến mức Einar không thể chống cự lại được nữa. Vào thời điểm đó Einar viết: “Tôi biết mình thế là xong. Lili đã biết từ lâu ngày này sớm muộn sẽ tới. Và kết quả là càng ngày cô ấy càng nổi loạn dữ dội hơn.”
Một bên là họa sĩ vẽ tranh phong cảnh người Đan Mạch, một người đàn ông cứng cỏi, như anh đã tự mô tả về mình là “người có thể chống chọi mọi cơn bão.” Anh kết hôn với một phụ nữ xứng lứa vừa đôi cả về nội lực lẫn tài năng, hoặc thậm chí có phần vượt trội hơn chính bản thân anh: Gerda Wegener. Nàng là một họa sĩ có tiếng tăm theo đuổi trường phái Art Deco chuyên vẽ chân dung phụ nữ ăn vận hợp thời cho các tạp chí như Vogue và La Vie Parisienne.
Phần con người còn lại chẳng hề có chung phẩm chất tương tự nào nêu trên. Như chính Lili Elbe bộc bạch trong những lá thư và ghi chú trong quyền hồi ký của mình: “là một phụ nữ nhẹ dạ, phù phiếm và cực kỳ nông cạn”, mau nước mắt và chẳng thể ăn nói ra hồn khi đứng trước những người đàn ông mạnh mẽ. Nhưng bất chấp những yếu mềm đầy nữ tính ấy, vào tháng 2/1930, cô đã trở nên quá lấn át đến mức Einar không thể chống cự lại được nữa. Vào thời điểm đó Einar viết: “Tôi biết mình thế là xong. Lili đã biết từ lâu ngày này sớm muộn sẽ tới. Và kết quả là càng ngày cô ấy càng nổi loạn dữ dội hơn.”
Rốt cuộc, Einar đã không tự tử vào ngày định sẵn. Tháng 2/1930, Einar được người ta mách cho một bác sĩ có thể giúp – trên thực tế đó là người sau đó đã tiến hành một loạt các phẫu thuật đột phá cho phép Einar trở thành Lili.
Theo chính lời cô kể lại, quá trình chuyển đổi từ Einar thành Lili bắt đầu một cách tình cờ, khi một người mẫu của vợ cô không thể đến theo lịch hẹn. Nữ diễn viên Anna Larsen, người bạn chung của hai người, đề xuất Einar mảnh khảnh thay vào chỗ làm mẫu kia. Đầu tiên cô cự tuyệt, nhưng cuối cùng đành chiều theo lời nài nỉ của Gerda. Cô viết: “Tôi không thể phủ nhận, dù điều này nghe thật lạ lùng, nhưng tôi cảm thấy thích thú trong hình dạng cải trang này. Tôi thích cảm giác mềm mại của quần áo phụ nữ, cảm thấy chúng vô cùng quen thuộc ngay từ khoảnh khắc đầu tiên.”
Theo chính lời cô kể lại, quá trình chuyển đổi từ Einar thành Lili bắt đầu một cách tình cờ, khi một người mẫu của vợ cô không thể đến theo lịch hẹn. Nữ diễn viên Anna Larsen, người bạn chung của hai người, đề xuất Einar mảnh khảnh thay vào chỗ làm mẫu kia. Đầu tiên cô cự tuyệt, nhưng cuối cùng đành chiều theo lời nài nỉ của Gerda. Cô viết: “Tôi không thể phủ nhận, dù điều này nghe thật lạ lùng, nhưng tôi cảm thấy thích thú trong hình dạng cải trang này. Tôi thích cảm giác mềm mại của quần áo phụ nữ, cảm thấy chúng vô cùng quen thuộc ngay từ khoảnh khắc đầu tiên.”
Lạ lùng thay, sự thức tỉnh tình cờ này đã giải phóng những cảm xúc sâu kín đến độ khiến Einar tiếp tục ăn mặc như Lili – cái tên cô được Larsen đặt cho – trong sự khuyến khích của Gerda, người hay dùng cô làm mẫu cho các bức minh họa của nàng.
Năm 1912, cặp đôi họa sĩ chuyển đến Paris sinh sống. Ở đó, Gerda đã đồng hành cùng với Lili – hay đúng hơn là “em gái của Einar” – đến các buổi khiêu vũ, chứng kiến cảnh cô tán tỉnh với các sĩ quan chẳng chút mảy may nghi ngờ mà họ có dịp gặp ở đó. Trong lời kể sau này của Lili, chính Gerda đã trở thành người ủng hộ lớn nhất của cô, và trong 15 năm tiếp theo khi họ tiếp tục cuộc hôn nhân khác thường của hai người. Có ý kiến cho rằng có thể chính Gerda là một người đồng tính nữ, bởi cô từng vẽ cảnh những người phụ nữ quấn quýt bên nhau trong các bức tranh gợi cảm của mình.
Năm 1912, cặp đôi họa sĩ chuyển đến Paris sinh sống. Ở đó, Gerda đã đồng hành cùng với Lili – hay đúng hơn là “em gái của Einar” – đến các buổi khiêu vũ, chứng kiến cảnh cô tán tỉnh với các sĩ quan chẳng chút mảy may nghi ngờ mà họ có dịp gặp ở đó. Trong lời kể sau này của Lili, chính Gerda đã trở thành người ủng hộ lớn nhất của cô, và trong 15 năm tiếp theo khi họ tiếp tục cuộc hôn nhân khác thường của hai người. Có ý kiến cho rằng có thể chính Gerda là một người đồng tính nữ, bởi cô từng vẽ cảnh những người phụ nữ quấn quýt bên nhau trong các bức tranh gợi cảm của mình.
Thời gian trôi qua, Lili ngày càng trở nên khó ở và phiền muộn; cô tìm đến các bác sĩ để được trợ giúp, nhưng họ chỉ phản hồi bằng “những cái lắc đầu” và “thái độ khinh khi”. Vài người chẩn đoán cô mắc chứng cuồng loạn hoặc đồng tính. Cô viết: “Tôi đã tự nhủ rằng trường hợp của mình chưa từng được biết đến trong lịch sử y học, nó đơn thuần không tồn tại, đơn thuần là nó không thể có trên đời.”
Lili sống vào giai đoạn mà sự hiểu biết về giới và giới tính con người hãy còn sơ khai. Năm 1918, Magnus Hirschfed - một thầy thuốc người Đức, cũng là người sáng lập tổ chức giành quyền lợi cho người đồng tính đầu tiên trên thế giới - mở Viện Nghiên cứu Tình dục (Institute for Sexual Research) ở Berlin. Trước đó, Hirschfeld đã dành 30 năm thu thập tư liệu về trải nghiệm của những người đồng tính nam và nữ trên khắp thế giới, và ông đặt mục tiêu biến tình dục học thành một ngành nghiên cứu học thuật nghiêm túc. Hirschfeld cũng là người đã đặt ra thuật ngữ “transsexualismus” cho những ai muốn trở thành, chứ không đơn thuần chỉ xuất hiện với vẻ bề ngoài, là một giới tính khác. (Khái niệm này hoàn toàn khác với thuật ngữ “transgender”, vốn không nhất thiết bao hàm khát khao chuyển đổi cơ thể.)
Lili sống vào giai đoạn mà sự hiểu biết về giới và giới tính con người hãy còn sơ khai. Năm 1918, Magnus Hirschfed - một thầy thuốc người Đức, cũng là người sáng lập tổ chức giành quyền lợi cho người đồng tính đầu tiên trên thế giới - mở Viện Nghiên cứu Tình dục (Institute for Sexual Research) ở Berlin. Trước đó, Hirschfeld đã dành 30 năm thu thập tư liệu về trải nghiệm của những người đồng tính nam và nữ trên khắp thế giới, và ông đặt mục tiêu biến tình dục học thành một ngành nghiên cứu học thuật nghiêm túc. Hirschfeld cũng là người đã đặt ra thuật ngữ “transsexualismus” cho những ai muốn trở thành, chứ không đơn thuần chỉ xuất hiện với vẻ bề ngoài, là một giới tính khác. (Khái niệm này hoàn toàn khác với thuật ngữ “transgender”, vốn không nhất thiết bao hàm khát khao chuyển đổi cơ thể.)
Không ai thật sự biết rõ quá trình Einar, khi này đang ở tuổi 47, đã trở thành Lili ra sao, một phần vì thư viện và kho lưu trữ của Viện Nghiên cứu Tình dục đã bị phá hủy bởi Đức quốc xã vào năm 1933. Trong tiểu thuyết Man Into Woman (Đàn ông trở thành phụ nữ) vốn được xem là lấy cảm hứng từ cuộc đời thật của Lili Elbe, có thể tìm thấy nhiều thư từ và nhật ký của Wegener/Elbe, cũng như các cuộc trao đổi với người biên tập quyển sách, Niels Hoyer, thế nhưng việc đi vào chi tiết quá trình chuyển đổi cũng bị lảng tránh.
Chỉ có một điều chắc chắn rằng Elbe đã trải qua một loạt các cuộc giải phẫu tại bệnh viện tư Dresden của Kurt Warnekros – một bác sĩ được khắc họa trong sách là người đàn ông nam tính ngùn ngụt, là vị cứu tinh và đấng sáng tạo của Lili. Chi phí cho các cuộc phẫu thuật vào khoảng 5.000 kroner – gần tương đương 12 ngàn bảng Anh thời nay – được Wegener gom góp từ tiền bán tranh của mình.
Ngoài việc cấy ghép tử cung gây tử vong và việc loại bỏ tinh hoàn và dương vật thì buồng trứng của một người phụ nữ trẻ cũng đã được ghép vào cơ thể Lili. Có một điều đáng lưu ý, Elbe có nhắc đến trong những dòng hồi ký của mình rằng trong quá trình phẫu thuật, các bác sĩ đã tìm thấy một cặp buồng trứng teo nhỏ có sẵn trong cơ thể cô. Từ chi tiết này, một số người phỏng đoán bẩm sinh Lili Elbe có thể đã là một người liên giới tính (intersex).
Chỉ có một điều chắc chắn rằng Elbe đã trải qua một loạt các cuộc giải phẫu tại bệnh viện tư Dresden của Kurt Warnekros – một bác sĩ được khắc họa trong sách là người đàn ông nam tính ngùn ngụt, là vị cứu tinh và đấng sáng tạo của Lili. Chi phí cho các cuộc phẫu thuật vào khoảng 5.000 kroner – gần tương đương 12 ngàn bảng Anh thời nay – được Wegener gom góp từ tiền bán tranh của mình.
Ngoài việc cấy ghép tử cung gây tử vong và việc loại bỏ tinh hoàn và dương vật thì buồng trứng của một người phụ nữ trẻ cũng đã được ghép vào cơ thể Lili. Có một điều đáng lưu ý, Elbe có nhắc đến trong những dòng hồi ký của mình rằng trong quá trình phẫu thuật, các bác sĩ đã tìm thấy một cặp buồng trứng teo nhỏ có sẵn trong cơ thể cô. Từ chi tiết này, một số người phỏng đoán bẩm sinh Lili Elbe có thể đã là một người liên giới tính (intersex).
Elbe - họ mới của Lili - được lấy từ tên con sông chảy qua thành phố nơi cô được tái sinh. Sau những cuộc phẫu thuật đầu tiên, trong cô giằng co giữa niềm hân hoan tràn ngập và những thời khắc tuyệt vọng cùng cực, khi cô lo sợ rằng mình sẽ không được thế giới ngoài kia chấp nhận. Nhiều người trong số bạn bè nam giới của Wegener đã từ chối gặp cô, điều đó khiến cô có cảm giác rằng mình đã “giết chết” Einar. Cô từ bỏ việc vẽ tranh, bởi cô xem nó như một tàng tích về sự tồn tại trước đây của mình, và thấy mình ngày càng tách biệt khỏi các ký ức về cuộc sống của Einar.
Trở về Đan Mạch, chị gái cô chào đón cô đầy gượng gạo. Lần đầu họ gặp nhau, chị gái cô nói: “Đừng giận chị nếu chị chưa thể gọi em đàng hoàng bằng cái tên Lili, nếu chị chỉ mãi tìm kiếm em trai mình khi nhìn vào em, vào đôi mắt em, môi em, tay em, vầng trán em. Vì chị yêu đôi mắt và vầng trán nó biết bao. Chị đã hôn biết bao lần lên vầng trán ấy.”
Trở về Đan Mạch, chị gái cô chào đón cô đầy gượng gạo. Lần đầu họ gặp nhau, chị gái cô nói: “Đừng giận chị nếu chị chưa thể gọi em đàng hoàng bằng cái tên Lili, nếu chị chỉ mãi tìm kiếm em trai mình khi nhìn vào em, vào đôi mắt em, môi em, tay em, vầng trán em. Vì chị yêu đôi mắt và vầng trán nó biết bao. Chị đã hôn biết bao lần lên vầng trán ấy.”
Cuộc sống trước đây của cô tan biến vào làn sương. Đức vua Đan Mạch đã chấp thuận hủy bỏ cuộc hôn nhân của cô với Gerda, chính thức từ ngày 6/10/1930. Gerda sau đó tái hôn với một sĩ quan người Ý, người đã tiêu phí toàn bộ khoản tiết kiệm của nàng, khiến nàng chết trong cảnh khánh kiệt vào năm 1940. Lili được cấp hộ chiếu với tên mới của mình. Khi cô đến thăm người anh trai ủng hộ, cô nói mình không còn nhớ nơi cha mẹ họ được chôn ở đâu. Có lẽ vì cô cảm thấy lúc này mình chẳng có người cha và người mẹ nào cả.
Cảm giác không gốc gác này đến cùng với niềm khát khao mãnh liệt được tạo dựng một cuộc đời mới. Tháng 9/1931, cô trải qua cuộc cấy ghép tử cung sau đó đã giết chết cô vì sự đào thải cơ thể với cơ quan được cấy ghép. Cô đã gửi một lá thư đến người chị gái: “Giờ đây em biết cái chết đã kề bên. Đêm qua em đã mơ thấy mẹ. Mẹ ôm em vào lòng và gọi em là Lili… và cha cũng ở đó…” Tháng 9/1931, Elbe qua đời.
Mùa hè năm đó, Elbe đã viết một bức thư cho một người bạn khác trong hồi tưởng về cuộc đời mình. Lá thư rất nặng nề với các dự đoán về cái chết, nhưng cũng đầy ắp sự ngọt ngào của niềm hạnh phúc. Cô viết: “Rằng tôi, Lili, là quan trọng và có quyền được sống, và tôi đã chứng minh điều đó bằng cuộc đời mình đã sống suốt 14 tháng qua. Có thể 14 tháng không phải là nhiều, nhưng với tôi nó như cả một cuộc đời thật trọn vẹn và hạnh phúc."
Cảm giác không gốc gác này đến cùng với niềm khát khao mãnh liệt được tạo dựng một cuộc đời mới. Tháng 9/1931, cô trải qua cuộc cấy ghép tử cung sau đó đã giết chết cô vì sự đào thải cơ thể với cơ quan được cấy ghép. Cô đã gửi một lá thư đến người chị gái: “Giờ đây em biết cái chết đã kề bên. Đêm qua em đã mơ thấy mẹ. Mẹ ôm em vào lòng và gọi em là Lili… và cha cũng ở đó…” Tháng 9/1931, Elbe qua đời.
Mùa hè năm đó, Elbe đã viết một bức thư cho một người bạn khác trong hồi tưởng về cuộc đời mình. Lá thư rất nặng nề với các dự đoán về cái chết, nhưng cũng đầy ắp sự ngọt ngào của niềm hạnh phúc. Cô viết: “Rằng tôi, Lili, là quan trọng và có quyền được sống, và tôi đã chứng minh điều đó bằng cuộc đời mình đã sống suốt 14 tháng qua. Có thể 14 tháng không phải là nhiều, nhưng với tôi nó như cả một cuộc đời thật trọn vẹn và hạnh phúc."